تبيين شفافيّت ساختار فضايي معماري ايران در دورۀ صفويّه (مطالعة موردی: کوشک هشت بهشت و مسجد امام اصفهان)   

علی دری مدرس مدعو دانشکده عمران و معماری، دانشگاه ملایر، ملایر، ایران

غلامرضا طلیسچی استادیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران (نویسنده مسئول talischi@basu.ac.ir )

صفحات از: 41 - 50

 تعداد بازدید:  215    تعداد دانلود:  201

چکیده

فضا، يکي از مفاهيم اساسي معماري است که توسط کالبد محدود و در رابطه‌اي ادراکي بین فرد ادراک‌کننده و کالبد ادراک‌شونده محسوس می‌شود. در آثار معماری، ترکیب فضاها، ساختار فضایی را شکل می‌دهند که متشکّل از روابط و کنش‌هاي دروني فضاهاست. ساختار فضایی، کیفیّات ادراکی ویژه‌ای را سبب می‌شود که نقش بنیادی در تجربه و فهم اثر معماری دارد. یکی از کیفیّاتی که در ساختار فضایی معماری ایرانی ظهور یافته، شفافيّت است که در دورة اعتلای معماری ایران، یعنی دوران صفوی، ظهور و بروز شایانی داشته است. هدف تحقيق حاضر، تبيين و دسته‌بندي شفافيّت در ساختار فضايي معماري ايران، با عطف توجّه به معماری دوران صفوی است. براي بررسي اين موضوع، بناهای این دوران با توجّه به ساختار فضایی آنها، به دو گونۀ برون‌گرا و درون‌گرا تقسیم شدند. از نمونه‌های گونۀ برون‌گرا، کوشک هشت بهشت اصفهان، و از گونۀ درون‌گرا، مسجد امام اصفهان انتخاب شدند. پژوهش حاضر، به روش مطالعۀ موردي، بر پایة داده‌های حاصل از اسناد کتابخانه‌ای و مشاهدۀ میدانی، به تحلیل، تبیین و دسته‌بندي انواع شفافيّت در ساختار فضايي معماري ايران می‌پردازد. يافته‌هاي اين تحقيق نشان می‌دهد که شفافیّت فضایی در معماری ایرانی متنوّع است. این کیفیّت ادراکي فضا، به دو صورت حرکتي/ ادراکي و بصري/ ادراکي قابل دسته‌بندي است. معماران ايرانی، با عناصری هم‌چون فخرومدين، شناشيل، هورنو، شباک و روزن، به شفافيّت بصری/ادراکی، و با عناصر دیگری نظیر حياط، ایوان و گنبدخانه، به شفافيّت حرکتی/ادراکی دست پيدا کرده‌اند. عناصر شفافيّت بصری/ ادراکی، علاوه بر عملکرد خود، سبب نورانيّت، تداوم بصری و درک همزمان درون و بيرون فضا می‌شود؛ درحالی‌که شفافيّت حرکتی/ادراکی، گشايش، سبکي، تسلسل، يکپارچگي و پيوستگی فضا را به همراه دارد؛ و انسان همواره فضا را تعریف شده، ولی بی‌پايان احساس می‌کند. درنتیجه، معماری ایرانی، به‌ویژه در دوران صفوی، واجد تسلسل و در عین حال پیوستگی فضایی است. این پیوستگی فضایی، همواره آدمی را در درون فضایی که تعریف شده قرار می‌دهد.

واژگان کلیدی

ساختار فضایی، شفافیّت، معماری ایرانی، کوشک هشت بهشت، مسجد امام اصفهان